Evropsko raskršće na putu globalne bezbjednosti

Autor: mr Nikola Banićević

Kolektivni sistem bezbjednosti posmatran kroz prizmu savremenih bezbejdnosnih izazova, rizika i prijetnji jedini je model koji može osigurati koncept bezbjedne države. Koliko god sredstava u obuku i opremu države ulagale, bezbjednost je danas, a biće i ubuduće izložena izazovima i prijetnjama globalnih razmjera. Stoga je sistem bezbjednosti u kojem države udružuju svoje odbrambene kapacitete nabolji odgovor na nadolazeće prijetnje i rizika po nacinalnu bezbjednost. Konceptom kolektivne bezbjednosti mora se rukovoditi i EU, iako predstavlja skup nezavisnih i suverenih država od kojih svaka ima razvijen sopstveni nacionalni sistem bezbjednosti.

Ugovor o osnivanju EU iz Mastrihta – 1992. godina, definisano je da se EU temelji na tri stuba: zajednička ekonomska politika, zajednička spoljna i bezbjednosna politika i saradnja u pravosuđu i unutrašnjim poslovima. Od tri stuba, dva se odnose na stvaranje sistema bezbjednosti EU. Nedvosmisleno se nameće zaključak, da je još od nastanke EU posebna pažanja posvećivala zajedničkoj bezbjednosnoj i odbrambenoj politici.

Bez obzira na činjenicu da je EU od svojih ranih početaka kontinuirano radila na uspostavljanju zajedničke bezbjednosne i odbranbene politike, nikada nije došlo do njene materijalizacije, koja bi se ogledala u formiranju EU bezbjednosnih snaga. Razlog može biti  činjenica da je 1949. godine formiran NATO savez, pet godina prije stvaranja Zapadnoevropske unije, kao tada primarno vojna organizacija. Na taj način od samog nastanka ujedinjena Evropa vuče korijene podređenosti NATO savezu, koji je vremenom postajao garant svijetskom miru i stabilnosti. EU je kroz komunikaciju između svojih članica, posebno na samitima u godinama koje su dolazile, donosila mnoga dokumenta koja su za cilj imala formiranje zajedničke bezbjednosne i odbrambene politike, ali je sve to ostajalo samo na daklerativnom nivou.

Prvi značajan pokušaj formiranja konkretnih bezbjednosi snaga dolazi posle Amsterdamskog ugovora na samitu u Helsinkiju 1999.godine kada je odlučeno da EU treba da formira snage za brzo djelovanje. Princip formiranja i funkcionisanja tih snaga podrazujevao je da države članice EU stave na raspolaganje svoje vojne snage u obimu 50-60 hiljada pripadnika u okviru EU snaga 60 dana i to barem na period od godinu dana. Ovo je podrazumjevalo formiranje vojne komandne infrastrukture koja bi funkcionisala pri EU vijeću. Na narednim samiti i kroz Ugovor u Nici širila se ideja jedinstvene bezbjednosne i odbrambene politike EU. Ništa od svega navedenog nije dovelo do materijalizacije ideje i formiranja zajedničkih bezbjednosnih snaga. Proizvod svega ovog bilo je definisanje politike sprečavanja i upravljanja krizama, kao politika koju je EU do danas izuzetno razvila, kroz civilne i vojne misije. Zamišljena vojna struktura ostala je uređena na principu angažovanja vojnih snaga država članica pod nacionalnom komandom.

Lisabonski ugovor iz 2009. godine jasno je podjelio članice EU po pitanju koncepta zajedničke spoljne i bezbjednosne politike. Prvi kocept podrazumjevao je oslanjanje na NATO kapacitete i SAD-e kao vodeću vojnu silu u tom savezu, a predstavnice ovog koncepta bile su Velika Britanija i Italija. Drugi koncep podrazumjevao je formiranje EU odbrambenih snaga i njega su zagovarale Francuska, Njemačka, Austrija, Finska i Švedska.

Potpisivanjem “Sporazum o stalnoj strukturnoj saradnja” ili PESCO 2017. godine, učinjen je najznačajni korak ka zajedničkom bezbjednosno sistemu EU. Njegovo potpisivanje prve su podržale Francuska i Nemačka. Nakon višegodišnjeg smanjenja troškova u Evropi i oslanjanja na SAD kroz NATO, Francuska i Nemačka su se nadale da će sporazum ujediniti nacije u črvšćoj odbrambenoj saradnji.  Sporazum su potpisale 23 od 28 zemalja članica EU, a zemlje koje nisu potpisale sporazum su (Velika Britanija), Danska, Irska, Portugalija i Malta. Učešće u projektu PESCO je dobrovoljno i zemlje mogu kasnije da se pridruže, ako to odobre ranije potpisnice sporazuma. U skladu sa sporazumom PESCO, zemlje EU će se obavezati i da povećaju vojne troškove, mada neće odrediti donji prag, kao što je slučaj kod NATO-a. Sporazumom države su se obavezale da daju značajnu podršku u ljudstvu, opremi, obuci i infrastrukturi za vojne misije EU. Potpisnice se takođe obavezuju na redovno povećanje budžeta za odbranu, kao i izdvajanje 20 odsto odbrambenih troškova za nabavku opreme i dva odsto za istraživanje i tehnologiju. Sporazum je predstavljao i dio napora EU da ojače svoje jedinstvo nakon Bregzita.

Zajedničke odbrambene snage EU nisu formirina do danas. Proslava stogodišniice završetka Prvog svijetskog rata u Parizu nedavno, otvorila je ponovo staru dilemu, da li EU potrebna vojska? Globalna pozronica međunarodnih odnosa, snaga i interesa postala je prostor za iskazivanje političke moći. EU saopštila je stav preko EK koja je pokušala da relativizuje ovo pitanje stavom da na sceni nije pokušaj fomiranja evropske vojske, ali da postoji ideja da zemlje članice mogu pružiti više sigurnosti u regiji i u svijetu. Umanjena je snaga ideje formiranja zajedničke vojske stavom da države članici u potpunosti imaju suverena prava nad svojim nacionalnim snagama, i da  EU nije vojna unija niti će to biti.

Francuska je ostala zagovornik ideje formiranja EU odbrambenih snaga sa jasnim stavom da se Europa neće moći braniti bez prave evropske vojske čime će biti sposobna da se sama brani, ne samo oslanjajući se na SAD-e. Potrebna je snažna i suverena Europa kako bi se odbranili evropski interesi u odnosu na Kinu, Rusije i SAD-e. Njemačka je podržala ideju Francuske sa stavom da treba raditi na viziji stvaranja evropske vojske, koja ne bi bila suprotnost, nego dopuna NATO-u. EU treba da zajednički razvija svoje naoružanje. Rusija podržava plan formiranja EU vojske iz razloga što je Evropa snažna ekonomska unija i potpuno je prirodna namjera da se formira nezavisni i suvereni sistem odbrane i bezbjednosti. Sa druge strane u SAD-u formiranja EU vojske smtraju neprihvatljivom i uvredljivom idejom, uz podsjećanje da veći broj članica EU koje su i članice  NATO -a ne izdvaja dovljno finansiskih sredstava za potrebe saveza. Stoga dilema je jasna, kako je moguće osnivanje novog vojnog saveza kada se ne servisiraju potrebe postojećeg. NATO je upozorio da formiranje evropske vojske ne smije da jača na štetu ovog saveza. Potrebno je da EU pojačava napore na polju odbrane. Nije dobro da EU počinje da uspostavlja dvojne strukture, jer NATO i EU treba da imaju jedan, snažan i stručan komandni sistem.

Od svog nastanka do danas EU je napravila iskorak u formiranju bezbjednosne politike, ali ne i odbrambene. Kraj 2018. godine nije donio konačan odgovor na pitanje da li će EU formirati svoje odbrambene snage. Dilema ima više, a one se nalaze unutra same EU, kao i u odnosu sa njenim globalnih partnerima. Prva među njima je pitanje finansija, a potom slijede političke dileme. Najviše brine činjenica da pitanje zajedničke bezbjednosne i odbrambene politike koje je postavljeno u temeljima EU kao kohezioni faktor, predstavlja novu tačku razmimoilaženja unutra same EU. Ono je prisutno u visokoj mjeri, jer disonantni tonovi ne postoje samo između članica, već i između članica i institucija EU. Razjedinjena EU opterećena Bregzitom teško može ubjediti svoje globalne partnere u ispravnost ovo ideje, prije nego što ubjedi sebe. Na kojim god principima u bućnosti počivala zajednička bezbjednosna i odbrambena politika EU, ona kao takva mora postojati i biti funkcionalna da odgovori svim prijetnja i izazovima koje su prisutne u svijetu koji se svakog dana mjenja. Globalna bezbjednost ne poznaje neodlučnost.

(Autor je predavač na UDG Podgorica – Humanističke studije, smjer Bezbjednost na predmetima, Upravljanje krizima, Međunarodni terorizam)